Wieczny Tułacz

Marc Chagall, Nad Witebskiem, 1914;
obraz ukazuje Żyda Wiecznego Tułacza;
źródło: http://en.museeduluxembourg.fr/

Niewiele jest narodów, których historia mówi głównie o trwających tysiąclecia wędrówkach w poszukiwaniu ojczyzny i domu. Legenda o Żydzie Wiecznym Tułaczu miała być pierwotnie „legendą o człowieku z Jerozolimy, który grubiańskimi słowami obraził Chrystusa, a według niektórych wersji miał go nawet uderzyć. Winny bluźnierstwa, został skazany na tułacze życie i będzie się błąkać bez wytchnienia aż do Dnia Sądu, nie znajdując spoczynku także po śmierci”[1]. Ów Wieczny Tułacz nosił różne imiona, choć najczęściej nazywano go Ahaswerusem, i był przeważnie bohaterem literatury plebejskiej schyłku średniowiecza, kiedy to przypisywano mu zadziwiające pospólstwo obyczaje (wędruje boso, „nie może spać ani usiedzieć spokojnie na miejscu, a gdy przebywa u kogoś w gościnie, przez całą noc krąży nieustannie wokół stołu”[2]). Ta prosta i niewiarygodna historia jest jednak celną metaforą; los Żyda Wiecznego Tułacza w istocie symbolizuje los narodu, jego prześladowania i dążenie do odzyskania utraconej ojczyzny.

Francisco Pradilla, Poddanie Granady, 1882;
scena wygnania Żydów;
źródło:  es.wikipedia.org/wiki/Francisco_Pradilla

Wędrówki Żydów były konsekwencją przemian historycznych i społecznych, które, chwiejąc jakim takim porządkiem świata, wywoływały fale niechęci, czasem nienawiść i przemoc. Wystarczy przytoczyć los Sefardyjczyków; ich wygnanie z Hiszpanii zostało postanowione nie tylko ze względu na dążenia inkwizycji do „wykorzenienia wszelkiej nieprawowiernej myśli”[3]; historycy mówią też o „pragnieniu zawładnięcia żydowskim mieniem”, „antyżydowskich przesądach środowisk katolickich, szczególnie dominikanów”, o „skutku procesu redystrybucji dóbr, których rosnący niedobór był wynikiem przeludnienia”[4]. Niezależnie od tego, co przeważyło, wędrówka Żydów sefardyjskich (Sefard z hebrajskiego oznacza Hiszpanię) rozpoczęła się w 1492 roku edyktem królewskim podpisanym w Granadzie przez Ferdynanda i Izabelę, Królów Katolickich Hiszpanii. Mieszkających tam od zburzenia Drugiej Świątyni Jerozolimskiej Sefardyjczyków skazano na tułaczkę, a ci, którzy zostali, musieli przyjąć chrześcijaństwo. Historię takiej właśnie rodziny pamiętam z „Rękopisu znalezionego w Saragossie” Jana hr. Potockiego; tam również Żyd Wieczny Tułacz opowiada historię swego rodu.

Fragment filmu "Rękopis znaleziony w Saragossie", reż. Wojciech Has, 1964;

/kompilacja scen - cyfrowa rekonstrukcja/

Gustave Doré, Żyd Wieczny Tułacz, XIX w.;
źródło: collections.vam.ac.uk

Podobno światły i wpływowy Izaak Abrawanel, pochodzący z zamożnej rodziny Żydów portugalskich, starał się przeszkodzić podpisaniu edyktu. Jako królewski dworzanin i „wysoki funkcjonariusz, zaproponował królowi majątek (…). Torquemada, wielki inkwizytor, nie zważając na protokół wtargnął nagle do sali obrad i potrząsając krucyfiksem wykrzyknął: Strzeżcie się gniewu Stwórcy, którego zły Judasz sprzedał za trzydzieści srebrników. Jeżeli przystajecie na ten handel, sprzedajecie nawet Go drożej. Ja zrzekam się urzędu i umywam ręce, ale wy odpowiecie za to przed Bogiem!”[5]. To przesądziło sprawę; Abrawanel wraz z innymi, a było ich ponoć przynajmniej pięćdziesiąt tysięcy, wyjechał z Hiszpanii. Sefardyjczycy rozproszyli się po świecie, trafiając nawet, choć na krótko, na ziemie polskie.

Ana Alcaide, "Debajo de los tilos";

/muzyka o korzeniach hiszpańskich i sefardyjskich/

Marc Chagall, Żyd Wieczny Tułacz, 1923;
źródło: www.wikiart.org/en/marc-chagall/the-wandering-jew-1925

W historii Żydów sefardyjskich i w ogóle narodu żydowskiego najbardziej zadziwia mnie fakt trwałości ich kultury. Niezwykłym dokonaniem jest zachowanie przez tysiące lat zniewolenia i wygnania poczucia tożsamości narodowej, obrzędów, tradycji, wierzeń i tekstów, w których oprócz znanych z Biblii wątków znajdziemy opowiastki lekkie i nawet zabawne, choćby o początkach nieprzyjaźni psa z kotem. Przetrwały też historyjki wymyślane i spisywane przez zwykłych ludzi, jak na przykład ta, zaczerpnięta ze wspomnień Żydówki Glikl z Hameln żyjącej u schyłku XVII wieku: „Ojciec-ptak mieszkał z trzema pisklętami nad brzegiem morza. Pewnego razu rozpętała się wielka burza i olbrzymie fale zalały plażę. Jeżeli nie zdołamy przedostać się natychmiast na drugi brzeg, jesteśmy zgubieni – powiedział ojciec i chwyciwszy pierwsze pisklę w szpony, pofrunął nad morzem. W połowie drogi odezwał się do syna: Ileż kłopotów mi sprawiasz! A teraz ryzykuję życiem dla ciebie. Kiedy będę stary, czy ty także będziesz mi pomagał i troszczył się o mnie? Mały ptaszek odpowiedział: Mój drogi, ukochany ojcze, przenieś mnie tylko na drugi brzeg. Kiedy będziesz stary, będę robił dla ciebie wszystko, czego będziesz potrzebował. W tym momencie ojciec upuścił pisklę do morza, mówiąc: Oto jak należy postępować z takim kłamcą, jak ty.

Tradycyjna piosenka sefardyjska

Ojciec zawrócił po drugie pisklę i w połowie drogi powtórzył mu to, co powiedział pierwszemu. Mały ptaszek przyrzekł uczynić dla ojca wszystko, co dobre na świecie. I znowu ojciec upuścił swoje pisklę do morza, mówiąc: I ty także jesteś kłamcą. Niosąc trzecie nad wodami morza, zadał mu to samo pytanie. Ptaszek odpowiedział: Ojcze, drogi ojcze, wszystko, co powiedziałeś, to prawda – że z mojego powodu cierpiałeś wiele trudów i zmartwień. Moim obowiązkiem jest odpłacić się tobie, jeżeli to tylko będzie możliwe, ale nie mogę tego obiecać na pewno. Mogę jednak przyrzec, że kiedy któregoś dnia będę miał własne dzieci, uczynię dla nich wszystko to, co ty zrobiłeś dla mnie. Ojciec odrzekł na to: Mówisz, jak trzeba, jesteś też bystry. Pozwolę ci żyć i przeniosę cię na drugi brzeg morza”[6]. Co niezwłocznie uczynił. Prawda, że to ładne i mądre?

---

[1] Nowy leksykon judaistyczny, pod red. J. H. Schoepsa, Warszawa 2007, s. 30.

[2] tamże, s. 31.

[3] tamże, s. 33.

[4] Joseph J. Lévy, Yolande Cohen, Żydzi sefardyjscy, Warszawa 2005, s. 32.

[5] tamże, s. 32.

[6] Natalie Zemon Davis, Kobiety na marginesach. Trzy siedemnastowieczne życiorys, Warszawa 2012, S. 13-14.