Księgi sekretów

Hortus Sanitatis, wydanie z roku 1497;
źródło: bildsuche.digitale-sammlungen.de

Księgi pełne sekretnej wiedzy od czasów starożytnych cieszyły się ogromnym powodzeniem, obiecywały bowiem szybkie zdobycie zdrowia, sławy i miłości. Nie ma to przecież jak poradniki o tym, jak niewiele robiąc, zapewnić sobie szczęście, najlepiej dzięki powszechnie dostępnym ziołom, zwierzętom (ze szczególnym uwzględnieniem ptactwa), owadom,  kamieniom. Wiara w możliwość przewidywania przyszłości, w tajemne prawa naturalne, w nieznane zwykłym ludziom właściwości naturaliów ponoć dziś przeżywa renesans; ja jestem sceptyczką, ale z drugiej strony w starych recepturach znajduję wymowne świadectwo czasów, gdy boleśnie odczuwano brak lekarzy albo gdy im nie ufano, o czym opowiada ówczesna literatura atakująca niekompetencję medyków lub ich chciwość. Nic dziwnego, że ratunku szukano w herbariach, kalendarzach oraz w wątpliwej jakości encyklopediach. Księgi te traktuję też jako przebogate źródło wiedzy o mentalności ludzi sprzed wieków i myślę, jak tę wiedzę wykorzystać w pisanej właśnie książce. A oto przykłady recept; pochodzą z drugiego wieku naszej ery, z kompilacji tekstów kilku anonimowych greckich autorów noszącej tytuł „Kyranides. O magicznych właściwościach roślin, zwierząt i kamieni”. Sporo w nich fantazji, czasem budzącej grozę makabry, ale w gruncie rzeczy są fascynujące.

 

Hortus sanitatis, wydanie z roku 1497;
źródło: bildsuche.digitale-sammlungen.de

„Mikołajek polny, rosnący jak trzcina, z cierniami, który zwą też gorgonion. Posiada następujące właściwości: jeśli ktoś nosi jego korzeń, nigdy nie wpadnie w sidła dajmona. Jeżeli ktoś jest opanowany przez ducha powietrznego, niech włoży ów korzeń pod swoje szaty, a on wyzna, kim jest i skąd pochodzi, a następnie zostanie przepędzony, ponieważ jest duchem tułaczym. Cała roślina, razem z korzeniami, wypita z wodą i miodem, zatrzymuje kolki. Podgrzana zaś w winie z miodem i wypita przez cierpiących na kamienie moczowe, na zatrzymanie moczu lub choroby nerek, usuwa ich dolegliwości. Pić to należy przez szesnaście dni, rano, w łóżku. Jeśli jeszcze dodasz i podgrzejesz skórkę granatów, to będzie bardziej skuteczne”[1].

Hortus sanitatis, wydanie z roku 1497;
źródło: bildsuche.digitale-sammlungen.de

„Przepiórka jest ptakiem powszechnie rozpoznawanym. Natomiast jej pochodzenie i natura nie są ogólne znane, a są one takie: ilekroć nastają silne burze w pustynnych regionach Libii, morze wyrzuca na brzeg największe tuńczyki. W nich lęgną się larwy przez dni czternaście, a po przepoczwarzeniu stają się albo muchami, albo szarańczą, kiedy zaś wyrosną – przepiórkami. Następnie, gdy zacznie dąć wiatr południowy lub południowo-zachodni, już dorosłe przenoszą się przez morze i docierają do Pamfylii, Kilikii, Karii i Lykii, a kiedy znowu powieje wiatr północny, przylatują do nadmorskich regionów Asyrii oraz pozostałych regionów Czarnej Ziemi. Niewtajemniczeni fałszywi mędrcy mówią o nich, że są czyste, nie znając ich natury ani pochodzenia (…). Oczy przepiórki, starte i zmieszane z małą ilością wody, trzymaj w szklanym słoju przez siedem dni. Następnie dolej nieco oliwy, ze słoja zaś nalej trochę do lampy albo sam knot w tym namocz. Zapaliwszy, postaw pośród leżących na uczcie, a wydawać się będą sobie nawzajem dajmonami w płomieniach, wskutek czego wszyscy poderwą się i umkną”[2].

Hortus sanitatis, wydanie z roku 1497;
źródło: bildsuche.digitale-sammlungen.de

„Kwiat kocanki jest złocisty i ma kształt kielicha, a na środku kwiat ma mróweczki pokryte krótkim puchem: nazywa się je ”krew świata”. Kwiat zbiera się o brzasku, kiedy Słońce jest w znaku Barana, potem wkłada się trochę kwiatostanu rośliny do szklanego słoja razem z olejkiem różanym. Następnie, wraz z nadejściem poranka, będąc w stanie czystości, weź nieco maści ze słoja, natrzyj oczy i ruszaj śmiało w drogę. Sprawi bowiem, że będziesz mile widziany, pełen wdzięku i pożądany w towarzystwie przez wszystkich mężczyzn i wszystkie kobiety. Jeśli zatem uczynisz to o wschodzie słońca, sprawisz, że będzie miało silniejsze działanie. Oddala zesłane przez los niepowodzenie, porażki i tym podobne rzeczy”[3].

Hortus sanitatis, wydanie z roku 1497;
bildsuche.digitale-sammlungen.de

„Bazylia, roślina jadalna, zielna, o miłym aromacie (…). Dowiedzieliśmy się o bazylii, że ma niezwykłe właściwości. Jeżeli bowiem ktoś przeżuje ją na czczo, nieumytą, a potem pozostawi na powietrzu przez siedem dni, nie pozwalając, aby Słońce na nią patrzyło, we dnie zabierając ją w ciemne miejsce, nocami zaś wynosząc na powietrze, zobaczysz, że powstanie z tego zielony skorpion o siedmiu pierścieniach. Jeśli kogoś użądli, ten spuchnie i umrze na trzeci dzień”[4].

„Żaba lądowa zwana ropuchą, która wydaje trujący oddech, ma umieszczony w mózgu kamień. Gdy ją pochwycisz przy blasku Księżyca i zamkniesz w słoju na przeciąg dwunastu dni, następnie zaś wyrzucisz z naczynia i rozciąwszy wyjmiesz z niej rzeczony kamień, staniesz się posiadaczem potężnego amuletu ochronnego. Żywa, przywiązana do ciała żaba leczy chorych na śledzionę oraz puchlinę wodną, co ja sam na własne oczy widziałem”[5].

„Jest pewien inny kamień, który Chaldejczycy nazywają babilońskim. Jaśnieje jak płonący węgiel albo jak blask słoneczny jarzący się o wschodzie lub o zachodzie. Ów kamień karneol, bardzo jasny, pochodzi z Babilonii, i choć ma pasy, gorzeje jasno płomiennym blaskiem. Starty i podany w napoju jest antidotum na trucizny”[6].

„Żuraw to ptak rozpoznawany przez wszystkich. Jest ptakiem wieszczym. Kiedy więc zimowe chłody stają się coraz cięższe, żurawie opuszczają północne regiony i uciekają do Egiptu, gdzie znajdują pożywienie. Na wiosnę znowu lecą z powrotem na północ. Ich klangor zapowiada piękną pogodę, milczenie natomiast słotę (…)”[7].

Hortus sanitatis, wydanie z roku 1497;
bildsuche.digitale-sammlungen.de

„Bocian jest bardzo pięknym ptakiem. Z nadejściem wiosny wszystkie bociany odlatują razem niby wojsko. Różnią się tym od innych ptaków, zarówno dzikich gęsi, jak i kaczek oraz pozostałych gatunków. Opuszczają Egipt, Libię i Syrię i przybywają do Likii nad rzekę zwaną Ksanthos, gdzie ścierają się w walce z krukami, wronami, kawkami i sępami oraz z resztą padlinożerców. Dlatego też inne ptaki znają odpowiednią porę i przybywają tam we właściwym czasie (…). Bociany mają też inną cechę: kiedy ich rodzice zestarzeją się i nie mogą już latać, młode niosą je na swych barkach z miejsca na miejsce, gdzie tamte żerują. A kiedy już oślepną, karmią je ich dzieci, i mówi się, że taka właśnie jest wśród nich wzajemna wdzięczność i odpłata za doznaną opiekę”[8].

Ilustracje pochodzą z dzieła Hortus sanitatis (wydanie z roku 1497). To pierwsza encyklopedia historii naturalnej, opisuje znane wówczas zwierzęta, ryby, rośliny, kamienie i ich medyczne zastosowanie. Źródło: https://bildsuche.digitale-sammlungen.de/

---

[1] Kyranides. O magicznych właściwościach roślin, zwierząt i kamieni, przeł. i oprac. Emilia Żybert, Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2013, s. 63.

[2] Tamże, s. 76.

[3] Tamże, s. 85-86.

[4] Tamże, s. 87.

[5] Tamże, s. 95.

[6] Tamże, s. 179.

[7] Tamże, s. 131.

[8] Tamże, s. 139.