Silne niezależne

Dante Gabriel Rossetti, "Lucrezia Borgia", 1871;
obraz z: commons.wikimedia.org

Znany z historii i literatury typ kobiety silnej, niezależnej, nawet bezwzględnej i zdolnej do okrucieństwa przeżywa właśnie renesans. Z jakiegoś powodu wolimy czytać o odwadze, determinacji, uporze, bezczelności, tupecie i pewności siebie niż o słabości, choćby najromantyczniejszej i najszlachetniejszej. Bohaterki współczesnej literatury popularnej i w ogóle popkultury zdolne są przenosić góry, radzą sobie w najdziwniejszych sytuacjach, podróże w czasie to dla nich betka, o lęku, zagubieniu, niepewności, łzach przypominają sobie jakby mimochodem, ich język woła o pomstę do nieba (szokująca gloryfikacja wulgarności), a swoboda seksualna bije na głowę wyuzdanie dawnych kurtyzan – i nikt nie protestuje, bo im mroczniej i dosadniej, tym lepiej.

Zapowiedź filmu "Łowca i Królowa Lodu"

i kobiety virago:

Dlaczego nie pociąga nas słodka, niewinna i skrzywdzona przez złą macochę królewna Śnieżka (chyba że przemieni się w wojowniczkę, która na polu bitwy dotrzymuje kroku mężczyznom)? Skąd wzięła się popularność Artemizji („300: Początek imperium” w reż. N. Murro), królowej Cersei Lannister („Gra o tron”, serial), królowej Ravenny („Królewna Śnieżka i Łowca”), Claire Randall („Obca” Diany Gabaldon; swoją drogą nie rozumiem zachwytów nad tą serią, rozbawił mnie opis twierdzy Leoch i zmierzających doń chłopów, czyli „ludzi w prymitywnym odzieniu”[1], bo wyobraziłam sobie odzianych w skóry barbarzyńców pochodzących z ery kamienia łupanego)? Popkultura czerpie dziś garściami z historii, ale bez umiaru ją upraszcza, następnie hiperbolizuje, dodaje szczyptę fantastyki, odrobinę (albo znacznie więcej) makabry i całe tony wątpliwej urody erotyki, po czym serwuje danie na pięknym, lśniącym szlachetną porcelaną talerzu, choć w gruncie rzeczy to tandetny fajans. Lubię popkulturę, ale czuję znużenie. Dlatego wymagam nieco więcej i coraz częściej sprawdzam wiarygodność tego, co kusi ładnym opakowaniem.

Kobieta virago na polskim tronie:
Jan Matejko, "Otrucie królowej Bony", 1859;
obraz z: www.pinakoteka.zascianek.pl

Silna, niezależna, postępująca wbrew nakazom społecznym kobieta nie jest wynalazkiem naszych czasów. W XVI wieku za najbardziej wyzwolone uznawano Włoszki, gdyż „…wiele przejęły od niewiast antycznych, zarówno w kwestiach codziennych, jak i w tradycji sprawowania władzy (…)”[2]. Te należące do wyższych sfer, świetnie wykształcone, znające łacinę, literaturę antyczną i retorykę, były samodzielne, pewne swej wartości, gotowe do rywalizacji i do dyskusji – także z mężczyznami. Lektura dzieł starożytnych pisarzy „wnosiła do ich życia inne wzorce kobiet niż ideał potulnej chrześcijanki: choć często niewiasty i ich czyny w rzymskich kronikach stawały się półlegendarne, niemniej jednak były osadzone w tradycji wojowniczych, rozwiązłych i przebiegłych Rzymianek, u schyłku cesarstwa przebywających nawet w obozach wojskowych”[3]. Reprezentują nowy typ kobiety virago. Terminu diva virago użył humanista Francesco Filelfo na określenie Bianki Marii Sforzy (XV wiek), dla której pracował jako wychowawca jej dzieci. Jego zdaniem „mieściła w sobie mieszaninę cech kobiecych i męskich: z jednej strony miała podkreślać swą wielką urodę majestatyczną postawą i po kobiecemu troszczyła się o biedaków i klasztory, z drugiej z łatwością wchodziła w polityczne akcje, czemu sprzyjała jej wybitna inteligencja”[4]. Virago (z łac. vir – mąż) oznacza więc kobietę przełamującą tabu płci.

Zapowiedź filmu "Królowa Margot", reż. Patrice Chéreau;

virago w interpretacji Isabelle Adjani:

Pochodząca z rodu Viscontich Bianka Maria Sforza szczyciła się zdumiewającym jak na kobietę owych czasów wykształceniem, umiała też jeździć konno i posługiwać się bronią, w czym nie przeszkadzało jej ani pochodzenie z nieprawego łoża, ani znacznie starszy mąż Francesco Sforza (małżeństwo zawarto, gdy miała sześć lat). Już starsza, zdradzana przez niewiernego i kochliwego małżonka, odpłacała mu pięknym za nadobne, bez litości mszcząc się na jego kochankach. Gdy więc jedna z nich, Perpetua da Varese, zmierzała na swój ślub z wyznaczonym przez Sforzę szlachcicem, została uprowadzona przez najętych przez Biankę bandziorów, którzy „w odległym zamku pozwolili odmówić ostatnią modlitwę i poderżnęli jej gardło”[5].

Bonifacio Bempo, "Bianca Maria Visconti i Francesco I Sforza", XV w.;
obraz z: commons.wikimedia.org

Jednocześnie Sforza doceniał inteligencję i liczne talenty Bianki: „mianował ją zarządczynią swej Marchii Ankonitańskiej, wynosząc w dokumencie nominacyjnym jej zdolności i siłę charakteru pod niebiosa. Bianka Maria towarzyszyła też mężowi w wyprawach wojennych, co wytworzyło wielką legendę wodza w spódnicy. Gdy Wenecjanie usiłowali zająć Cremonę i Pawię, Bianka przywdziała paradną zbroję i z włócznią w dłoni na czele wojsk popędziła, by zablokować most. Przeciwnatarcie się udało, a przyszła księżna pod nieobecność męża zajęła też Monzę (…)”[6].

Bianka Sforza nie była wyjątkiem. Typ virago reprezentowała Lukrecja Borgia, polska królowa Bona Sforza, Margot de Valois i moja ulubienica, Katarzyna Sforza. Katarzyna „potrafiła nie tylko walczyć, utrzymując na przykład w 1484 roku w swych rękach Zamek św. Anioła w Rzymie, ale była też wielką miłośniczką sztuk pięknych. Wojna była jej żywiołem, zauważono jednak, że nosząc się niczym mężczyzna, w obcisłym kaftanie, w kapeluszu i ze szpadą u boku, była jednocześnie bardzo troskliwa wobec dzieci i bliskich”[7]. Katarzyna była nie tylko typem wojowniczki; spisywała receptury kosmetyczne, znała też skład i sposób przyrządzenia wolno działającej trucizny, którą z powodzeniem stosowała.

scena z serialu "Rodzina Borgiów", reż. Neil Jordan;

Katarzyna Sforza /Gina McKee/:

Jan Matejko, "Portret młodej kobiety - królowej Bony", 1861;
obraz z: www.pinakoteka.zascianek.pl

Jerzy Besala, autor serii „Miłość i strach. Dzieje uczuć kobiet i mężczyzn”, nazywa charakteryzowane Włoszki wyzwolonymi, twierdząc przy okazji, że ich styl życia był próbą odreagowania „skumulowanej nienawiści wobec świata mężczyzn. Oczywiście ten świat najczęściej symbolizowany był jedną postacią – przeciwnikiem; a mógł nim być mąż, konkurent do władzy i dóbr, a nawet papież”[8]. Kiedy wyjaśnia przyczyny wyzwolenia kobiet pochodzących z wyższych sfer, wspomina o narzucanych małżeństwach, niewiernych mężach, wykształceniu, silnych osobowościach, nowym typie moralności, braku kar cielesnych (podobno Włosi jako jedyni w Europie nie bili w tamtych czasach dzieci), ale też przytacza bardzo ciekawą wypowiedź Matteo Bandello, włoskiego pisarza i dworzanina z przełomu XV i XVI wieku: „Straszne to jednak okrucieństwo, że my, mężczyźni, chcemy robić wszystko, co nam przyjdzie na myśl, a biednym kobietom nie przyznajemy tego prawa. Skoro tylko czynią coś, co wywołuje naszą niechęć, w tej samej chwili sięgamy po sznur, sztylet i truciznę”[9].

fragment serialu "Królowa Bona" w reż. Janusza Majewskiego;

w roli Bony Sforzy Aleksandra Śląska:

A zatem wyzwolenie kobiet doby renesansu jest po prostu formą obrony i walką o przetrwanie w świecie rządzonym przez mężczyzn. Sięgały po sztylet i truciznę, zdradzały, cudzołożyły, walczyły z bronią w ręku, aby wymierzyć sprawiedliwość, zdobyć władzę, zemścić się, tym samym otwarcie wyrażając pragnienia i uczucia. Nawet dziś nie zawsze umiemy się na to zdobyć, może więc to jest przyczyna popularności kobiety virago w kulturze popularnej?

---

[1] Diana Gabaldon, Obca, Warszawa 2012, s. 78.

[2] Jerzy Besala. Miłość i strach. Dzieje uczuć kobiet i mężczyzn. Wiek XVI-XVIII…, Poznań 2014, s. 15

[3] Ibidem, s. 16

[4] Ibidem, s. 17.

[5] Ibidem, s. 19.

[6] Ibidem, s.. 20.

[7] Ibidem, s. 25.

[8] Ibidem, s. 26.

[9] Ibidem, s. 23.