Czerwony atrament cenzora

Wszyscy chyba pamiętamy te fragmenty „Lalki” Bolesława Prusa, w których, aby uniknąć mówienia wprost o kwestiach narodowowyzwoleńczych, pisarz zastosował szyfr, doskonale rozumiany przez ówczesnych polskich czytelników, choć dla nas już nie tak oczywisty. Zabieg ten, powszechny w XIX wieku, pozwalał przechytrzyć ówczesną cenzurę prewencyjną. Wystarczy przypomnieć pierwszy rozdział powieści, kiedy to o powstaniu styczniowym i zsyłce na Syberię Stanisława Wokulskiego mówi się w następujący sposób: „Gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy i sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka”[1].

Pałac Staszica przebudowany w 1892 r.  na cerkiew;
zdjęcie z: http://www.warszawa1939.pl/

W zaborze rosyjskim cenzura miała wpływ na losy wszelkiego słowa drukowanego. Warszawski Komitet Cenzury składał się z osiemnastu osób, znajdował się w Warszawie na Miodowej i zależny był od Głównego Zarządu Prasy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Petersburgu. „Podlegali mu starsi i młodsi cenzorzy oraz inspektorzy drukarń i handlu księgarskiego (…). Sprawował nadzór nad wszelkimi działami piśmiennictwa, zdobnictwa, cenzurował czasopisma sprowadzane zza granicy oraz wszelkie druki”[2]. Nie miał regulaminu, a jedynym dokumentem, do którego się odwoływał, była ustawa cenzuralna, gdzie ujęto ogólne wytyczne dotyczące nieprawomyślnych treści. Nie wolno było zatem „krytykować postępowania władz rządowych, występować nieprzyjaźnie wobec religii prawosławnej, w jakiejkolwiek formie krytykować wyroków sądowych i umieszczać szczegółów spraw sądowych przed zakończeniem śledztwa[3]”. Oraz, co oczywiste, pisać źle o carze i jego rodzinie. W praktyce cenzorzy mieli nieograniczoną wolność i każdy po swojemu interpretował treść ustawy cenzuralnej.

Warszawa, Krakowskie Przedmieście, około 1890-1905;
zdjęcie z: http://www.warszawa1939.pl/index_fotochromy.php

14 października 1905 roku krakowski „Czas” opublikował artykuł, w którym opisano stosowane w Warszawie „manipulacje cenzuralne”. A zatem: każda polskojęzyczna gazeta zobowiązana była przekazać cenzorowi wszystkie teksty przeznaczone do druku. Po złożeniu przez zecerów artykuł odbijano w dwóch egzemplarzach, koniecznie z nagłówkiem gazety, z której pochodził, i posyłano przez woźnego redakcji na Miodową, jeśli były to akurat godziny urzędowania cenzorów, albo do prywatnego mieszkania cenzora (po godzinach pracy). Sprawdzanie tekstu trwało zazwyczaj godzinę; „cenzor czerwonym atramentem zaznaczył, przekreślił lub poprawił to, co uznał za niebezpieczne[4]”, posługując się wyłącznie językiem rosyjskim. Potem jedną odbitkę woźny zawoził do redakcji, druga trafiała na rok do archiwum Warszawskiego Komitetu Cenzury. Redaktorzy gazety musieli podporządkować się sugestiom cenzorów i natychmiast wprowadzić zmiany.

Warszawa, Ratusz;
zdjęcie z: http://historia.org.pl/

Co cenzorzy uznawali za niebezpieczne i niezgodne z ustawą cenzuralną? Oto przykłady. „Wyrazy: grosz, lub nie ma sprytu za trzy grosze – poprawiano na: pół kopiejki – bo grosz, jako moneta, przypominająca samodzielność monetarną w Królestwie Polskiem, jest niecenzuralnym. Albo: Powstanie instytucji tej zawdzięcza społeczeństwo – zamieniono na: Utworzenie się tej instytucji – ponieważ wyraz: powstanie naprowadza na myśli zdrożne i rewolucyjne[5]”. Czasem pijany cenzor, co mocno podkreśla redaktor „Czasu”, pisał po prostu, że nie rozumie całego artykułu i wykreślał go co do zdania.

Teatr Wielki z widocznym na pierwszym planie skwerem,
miejsce akcji jednego z rozdziałów powieści "Niepokorne. Judyta";
zdjęcie z: http://starepocztowki.tworze.com/warszawa-2-00.php

Nieograniczona władza cenzorów prowokowała powszechny w literaturze i prasie język ezopowy. Stosowano, często z powodzeniem, metaforyczny szyfr, dzięki któremu przemycano zakazane treści. Jednak, jak pisze Agata Tuszyńska, cenzorzy we wszystkim upatrywali przejawy prowokacji i nieprawomyślności, nawet w niewinnie brzmiącym zdaniu: „Dziś deszcz pada, a na jutro zapowiada się pogoda”[6].

---

[1] Bolesław Prus, Lalka, Warszawa 1949, s. 8.

[2] Agata Tuszyńska, Rosjanie w Warszawie, Paryż 1990, s. 45.

[3] Agata Tuszyńska, Rosjanie w Warszawie, Paryż 1990, s. 45;

[4] „Czas”, 14 października 1905;

[5] „Czas”, 14 października 1905; zachowałam pisownię oryginału;

[6] Agata Tuszyńska, Rosjanie w Warszawie, Paryż 1990, s. 45.