Raj ksiąg

budowa arki Noego wg Liber cronicarum;
z: pl.wiktionary.org

„Zgiełk placu pozostaje za mną i wchodzę do Biblioteki. W niemal fizyczny sposób odczuwam ciążenie książek, pogodny obszar pewnego porządku, czas rozczłonkowany i magicznie zakonserwowany. Na lewo i na prawo, pogrążone w swym jasnym śnie, odcinają się przypadkowe twarze czytelników, oświetlone pilnymi lampkami (…)[1]. Jorge Luis Borges, prawie już niewidomy, w 1955 roku został dyrektorem Biblioteki Narodowej w Buenos Aires, i fakt ten jego zdaniem zakrawał na ironię losu, bo oto człowiek ksiąg trafił do „raju bibliotek”[2], pogrążając się z wolna w mroku niewidzenia. Napisał wtedy: „Bóg dał mi ciemność na równi z księgami”[3] i „Encyklopedie, atlas świata, Zachód / Orient, dynastie, wieków korowody / Symbole, kosmos, kosmogonii wzory / Wszystko w tych murach / Lecz próżny ich zachód”[4]. Nikt piękniej nie oddał rozpaczy człowieka o „oczach bez światła”[5], który patrząc na „bezcenny świat”[6] książek, widzi jedynie „mrok nieprzebrany”[7].

koniec świata wg Liber cronicarum;
z: pl.wiktionary.org

Ostatnio zaglądam dość często, rzecz jasna wirtualnie, do średniowiecznych manuskryptów, wczesnorenesanowych inkunabułów oraz książek powstałych nieco później, bo w szesnastym i siedemnastym wieku, i w takich właśnie chwilach, gdy podziwiam tętniące zatrzymanym w czasie życiem i pełne intensywnych barw woluminy, najpełniej rozumiem dramat Borgesa. Zwłaszcza stare księgi, tworzone przez mistrzów zecerstwa i rytownictwa, mają magnetyczny urok, nie tylko z powodu treści (przypominającej niekiedy korytarze greckich labiryntów), lecz dla ich ilustracji, eleganckiego kształtu czcionek, pergaminu albo doskonałej jakości papieru. Zdarzyła mi się dopiero co taka wirtualna wędrówka między księgami, a zaczęła się od „Florilegium” Adriana Collaerta, opublikowanego w Antwerpii albumu z planszami, na których utalentowany sztycharz przedstawił kwiaty.

„Florilegium”[8] ok. 1587-1589

tablica z Florilegium;
z: collections.mfah.org

Powstałe prawdopodobnie w drugiej połowie XVI wieku (ok. 1587-1589), co wywnioskowano z dedykacji dla domu medycejskiego, zawiera głównie ilustracje botaniczne, lecz o tyle ciekawe, że widać na nich przeważnie górne części roślin, a więc kwiaty i owoce, sztycharz korzystał bowiem z wcześniej wydanych traktatów botanicznych, i kopiując z nich, starał się to prawdopodobnie ukryć, wprowadzając liczne zmiany, a więc poprawiał kształt roślin, wprowadzał światłocień, rezygnował z przedstawienia korzenia, dzielił roślinę na fragmenty[9]. Ponieważ ilustracje wykonano techniką miedziorytniczą, która w stosunku do wcześniejszych drzeworytów pozwalała tworzyć ilustracje o zaskakującym stopniu szczegółowości, „Florilegium” zachwyca precyzją odtworzenia roślin, pięknie uchwyconymi detalami ogromnej liczby gatunków kwiatów, wśród których szczególną uwagę zwrócono na goździki, lilie, narcyzy, słoneczniki, dalie i podbijające ówczesną Europę tulipany. To książka pionierska, album zawierający przebogatą kolekcję roślin popularnych w szesnastym wieku, ale też znak czasów, bo zainteresowanie botaniką było wtedy ogromne i przejawiało się na różne sposoby (powstawały wówczas największe europejskie ogrody botaniczne, na przykład w Padwie, w Pizie i Bolonii, w Lejdzie i w Lipsku).

tablica z Florilegium;
z: collections.mfah.org

"Liber cronicarum" 1493 r.

mapa Krakowa z Liber cronicarum;
z: pl.wikipedia.org

Inkunabuł ten w Polsce nazywamy „Kroniką norymberską”, ponieważ wydano go w norymberskiej oficynie wydawniczej, albo „Kroniką Schedla”, od Hartmanna Schedla, niemieckiego humanisty, osobistego lekarza Fryderyka II Żelaznego i autora tekstu, który był pisaną przez około sześć lat księgą jego życia. Wzbogacony o barwne drzeworyty pochodzące z pracowni Michała Wolgemuta, w której uczył się Albrecht Dürer, zachwyca właśnie ilustracjami zebranymi dla przedstawienia historii świata od jego stworzenia aż po Sąd Ostateczny. Rozprowadzano go w różnych wersjach, tańszych i droższych, a nawet sprzedawano pojedyncze karty i niewielkie fragmenty książki, co świadczyło o ogromnym zainteresowaniu dziełem Schedla. Szczególnie piękne są zamieszczone tam mapy europejskich miast, w tym kilku polskich.

stworzenie Ewy wg Liber cronicarum;
z: pl.wikipedia.org

"Hypnerotomachia Poliphili"

strona z Hypnerotomachia Poliphili;
z: it.wikiquote.org

Dzieło Francesca Colonny (choć autorstwo nie jest ponoć pewne) opublikowano w Wenecji w 1499 roku u Alda Manucjusza i już to przemawia za nim, była to bowiem najznakomitsza wenecka oficyna wydawnicza tego czasu. Książkę do dziś uważa się za niezwykle zagadkową, choćby z powodu języków, którymi ją napisano, bo znaleźć w niej można frazy łacińskie, greckie, hebrajskie, arabskie, chaldejskie i nawet egipskie hieroglify. Ilustrowana drzeworytami uważana jest powszechnie za jeden z najpiękniejszych inkunabułów, a treść, ze względu na opisy snów tytułowego Polifila, intrygowała nawet Carla Junga. „Hypnerotomachia Poliphili” można obejrzeć TU.

strona z Hypnerotomachia Poliphili;
z: it.wikiquote.org

---

[1] Do Leopolda Lugonesa [w:] Jorge Luis Borges, Twórca, Warszawa 1998, s. 5.

[2] Poemat o darach [w:] Jorge Luis Borges, Twórca, Warszawa 1998, s. 59-61.

[3] Tamże.

[4] Tamże.

[5] Tamże.

[6] Tamże.

[7] Tamże.

[8] Florilegium – antologia z przedstawieniami kwiatowymi;

[9] Zygmunt Waźbiński, Adrian Collaert i jego Florilegium… artykuł z: www.utw.uj.edu.pl