Chcieliśmy zrobić coś pięknego – „Koń doskonały” Elizabeth Letts

źródło okładki: www.wuj.pl

Janów Podlaski, 1939 rok. „Białe stajnie (…) stadniny, założonej w 1817 roku, na kształt podkowy zamykały z trzech stron rozległy dziedziniec; środkowa nosiła nazwę stajni Zegarowej od prostokątnej wieży z zegarem pośrodku budynku”[1]. W boksach szlachetne konie arabskie o imionach tak tajemniczych i eleganckich jak nazwy gwiazdozbiorów: gniady Witeź z białą gwiazdką na szerokim czole, Wielki Szlem, Witraż, Federacja, Najada, Lotnik… Ich dramatyczne, niezwykle wzruszające wojenne losy Elizabeth Letts, amerykańska pisarka i wielka admiratorka koni, odtworzyła w reportażu historycznym „Koń doskonały. Ratując czempiony z rąk nazistów”. Dzięki wspomnieniom, pamiętnikom i listom ludzi, którzy podczas drugiej wojny światowej walczyli o ich przetrwanie, stworzyła porywającą opowieść o wojennej odysei janowskich arabów i wiedeńskich lipicanów, a także o niemal mistycznej więzi między człowiekiem a jego koniem. Więzi ujętej najdoskonalej w przysłowiu: „Dobry jeździec może usłyszeć mowę swojego rumaka, a wielki jeździec potrafi usłyszeć jego szept”[2].

Araby z Janowa Podlaskiego - współcześnie

Elizabeth Letts nie boi się patosu. Pisząc o arabach z Janowa Podlaskiego i lipicanach z Hiszpańskiej Szkoły Jazdy w Wiedniu nie stroni od wielkich słów dla podkreślenia wyjątkowości wierzchowców. Każdy ma udokumentowany rodowód, fascynującą biografię, rzadkie i cenne cechy, wśród których odwaga i lojalność wobec ludzkich opiekunów powtarzają się najczęściej. Byłoby to może nieco przesadzone, gdyby nie tocząca się w tle wojna. Witraż i Wielki Szlem cudem uchodzą z bombardowania Drezna. Witeź, nazywany przez autorkę „polskim księciem”, wywieziony przez nazistów z okupowanej Polski do najlepiej strzeżonej stadniny Trzeciej Rzeszy w Hostau, został uratowany przez amerykańskich żołnierzy 2. Pułku Kawalerii przed nadciągającą Armią Czerwoną, która ze zdobycznymi końmi czystej krwi obchodziła się po barbarzyńsku. Federacja, siwa klacz z plamą rudawej sierści, zaginęła podczas ewakuacji janowskiej stadniny we wrześniu 1939 roku. Wstrząsające, budzące protest czytelnika fakty o wojennych losach koni rasowych i tych zwyczajnych, „zaprzęgniętych do wozów artyleryjskich”, „ciągnących ciężkie fury”, „z dziurami od kul”[3], uświadamiają oczywistą, choć może lekceważoną prawdę, że „konie zasługują na to, by je zawsze dobrze traktować”[4].

Lipicany z Hiszpańskiej Szkoły Jazdy w Wiedniu

Jednocześnie książka Elizabeth Letts przypomina pasjonującą powieść przygodową. Rzetelna w warstwie dokumentalnej, bardzo wiarygodna i szczera nawet wówczas, gdy wierność prawdzie historycznej wymaga obnażenia zaniedbań Amerykanów wobec uratowanych koni, w warstwie fabularnej raczy czytelnika prawdziwą ucztą. Brawurowe akcje ratunkowe, ucieczki, wojenny zamęt, bombardowania stacji kolejowych i miast, parady, pokazy z udziałem śnieżnobiałych lipicanów, bitwy – czyta się o tym jednym tchem, z autentycznym zainteresowaniem. A jest ono tym większe, że bohaterów trzymających w napięciu opowieści pokazano na ilustrujących tekst fotografiach.

"Koń doskonały" - Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Najistotniejsze w reportażu Elizabeth Letts jest jednak jego przesłanie. Misji ratowania koni podjęli się ludzie znajdujący się – z racji wojny – po przeciwnych stronach barykady. A przecież pragnienie ocalenia istot żywych będących wcieleniem doskonałości i symbolem wielowiekowej tradycji góruje nad lękiem, nienawiścią, wrogością i uprzedzeniami. Sympatia autorki jest zawsze po stronie tych, którzy zgodziliby się ze słowami Hanka  Reeda, jednego z głównych bohaterów reportażu: „Byliśmy zmęczeni śmiercią i zniszczeniem. Chcieliśmy zrobić coś pięknego”[5]. To uniwersalne i pouczające, także w naszych niełatwych czasach.

"Cud białych rumaków" /zwiastun/

film z 1963 r. w reż. Arthura Hillera, prod. USA

nieco zmodyfikowana wersja odbicia koni z Hostau

Książka "Koń doskonały. Ratując czempiony z rąk nazistów" należy do serii Mundus publikowanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

---

[1] Elizabeth Letts, Koń doskonały. Ratując czempiony z rąk nazistów, przekład Joanny Gilewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017, s. 43.

[2] Tamże, s. 25.

[3] Tamże, s. 175.

[4] Tamże, s. 185.

[5] Tamże, s. 306.