Córka pustyni - Gertrude Bell

zdjęcie z: ksiazki.wp.pl

„Nazywam się Sindbad. Mieszkam na stałe w Bagdadzie. Rodzice moi umierając zostawili mi w spadku tysiąc worków złota, tysiąc beczek srebra, sto pałaców, sto ogrodów i jeden trzonowy ząb mego pradziadka, który ojciec mój przechowywał w hebanowej szkatułce jako pamiątkę i osobliwość”[1] – tak zaczynają się cudownie nieprawdopodobne opowieści o Sindbadzie Żeglarzu, bohaterze „Księgi tysiąca i jednej nocy”, ale w wersji, która wyszła spod pióra Bolesława Leśmiana. I tym właśnie była dla mnie dotąd Arabia. Osobliwością łączącą egzotykę codziennego życia z przebogatą kulturą duchową, poezją Hafiza, architekturą niezdobytych twierdz, dzikością pustyń – i baśniami o Sindbadzie, Szeherezadzie, latających dywanach, lampie Aladyna. O prawdziwej Arabii, jej historii i kulturze, nie mam specjalistycznej wiedzy i w gruncie rzeczy nigdy wcześniej nie poświęciłam jej szczególnej uwagi. Mimo to lektura „Córki pustyni…” Georginy Howell okazała się trwającą wiele wieczorów niesamowitą przygodą.

Pustynia jest oceanem

kadr z filmu Lawrence z Arabii, 1962 /po rekonstrukcji/

Pustynia jest sercem dawnej Arabii. W wiekowym już filmie Davida Leana „Lawrence z Arabii” jawi się jako pejzaż, którego cechą główną jest zmienność. Inaczej wygląda o wschodzie słońca, gdy horyzont eksploduje odcieniami oranżu, szafranu, czerwieni, choć ziemia, piasek wciąż są bazaltowo czarne, inaczej za dnia, w pełni spływającego z nieba żaru, inaczej w środku nocy. Z pustynią Gertrude Bell, bohaterka „Córki pustyni…”, zetknęła się około 1900 roku. Będąc w Jerozolimie, miała zwyczaj zjeżdżać z utartych szlaków i galopować samotnie w tumanach kurzu, a „każdy dzień przynosił nową naukę życia na pustyni: dowiedziała się, że słońce może poparzyć stopy nawet w skórzanych butach, jeśli ich nie okuta się materiałem, w «ogromnych taflach wody», stale obecnych na widnokręgu, rozpoznała miraże, uszyła sobie muślinowy śpiwór dla ochrony przed muchami w nocy”[2]. Pokochała pustynię; miłość do pustkowi była konsekwencją tego, co nadawało sens jej życiu: mnożących się tam wyzwań. Trzeba więc było poznać języki i obyczaje autochtonów, nauczyć się kartografii, mieć pojęcie o miejscowej historii oraz o archeologii. „Do tego dochodziło ryzykowne zadanie przetrwania i dotarcia do celu oraz upojne potwierdzenie swojej tożsamości”[3].

Gertrude Bell i T. E. Lawrence;
zdjęcie z: www.cliohistory.org

Tymczasem Thomas Edward Lawrence został człowiekiem pustyni, gdy prowadzony przez przewodnika zmierzał do księcia Fajsala. Pustkowie urzekło go i podsyciło wątpliwości; zastanawiał się, kim naprawdę jest i do jakiego należy świata. Znamienna jest ta fascynacja, bo jego przyjaciel, szejk Ali ibn el Kharish twierdził, iż Beduini nienawidzą pustyni, kochają bowiem wodę i zieleń. Ale Lawrence był człowiekiem cywilizacji Zachodu i nie miał co do niej złudzeń, znając od podszewki wątpliwej jakości moralność tych, którzy bili się o Arabię i jej bogactwa naturalne. Gdy więc udzielał wywiadu amerykańskiemu dziennikarzowi, na pytanie o to, co widzi szczególnie pasjonującego w pustyni, odrzekł krótko: Jest czysta. Inaczej brzmiałaby odpowiedź Beduina: Jest jak ocean, ale nie można zanurzyć w niej wiosła[4].

"Lawrence z Arabii", reż. David Lean, 1962

/po rekonstrukcji/ - zwiastun

Wielkie rzeczy mają skromny początek[5]

Gertrude Bell;
zdjęcie z: es.pinterest.com

„Córka pustyni…” zestawia dwie biografie. To książka o Gertrude Bell, Angielce wywodzącej się z bardzo zamożnej rodziny przemysłowców, co ułatwiło jej zdobycie takiego wykształcenia, jakie w czasach wiktoriańskich miało niewiele kobiet. Urodzona w 1868 roku, uparta, kłopotliwa i rozbrykana jako dziecko, odznaczała się śmiałością sądów i zamierzeń. Ukochana córka swego ojca – „nie znosiła dyscypliny i lubiła doprowadzać ludzi do szału”[6]. Mnóstwo czytała, a gdy rozpoczęła studia w Queen’s College na Oksfordzie w 1886 roku, wyróżniała się błyskotliwością i ponadprzeciętnymi zdolnościami. Mimo że skończyła kurs w dwa (a nie trzy) lata, jako pierwsza kobieta uzyskując najwyższą notę z historii nowożytnej, znajdowała czas na rozrywki. „Pływała, wiosłowała, grała w hokeja, występowała w teatrze, tańczyła i zabierała głos w debatach”[7]. Potem podróżowała, uczyła się języków, zajmowała się kartografią i archeologią, stając się najwybitniejszą arabistką swoich czasów. W końcu za drugi dom uznała Bagdad.

T. E. Lawrence;
zdjęcie z: observer.com

T. E. Lawrence jest w książce Georginy Howell bohaterem drugiego planu. Mimo to, jako człowiek o podobnych do Gertrude zainteresowaniach i jej znajomy z czasów, gdy pracowała w Biurze Arabskim w Kairze, daje czytelnikowi alternatywny wariant biografii powiązanej z historią Arabii. Gertrude zetknęła się z nim po raz pierwszy podczas wykopalisk archeologicznych w Karkemisz w 1911 roku. W Kairze spotkali się cztery lata później, a więc mniej więcej wtedy, gdy zaczyna się akcja filmu „Lawrence z Arabii”. W „Córce pustyni” sportretowano go następująco: „był klasą dla samego siebie, bez przerwy gdzieś przepadający i wiecznie irytujący wojskowych. Zaniedbany, błyskotliwy, wpatrzony w siebie, był jednocześnie serdeczny i agresywny (…). Poza biurem ubierał się w haftowane kamizelki i peleryny lub w strój arabski, chociaż język [arabski] znał gorzej niż Gertrude. Nie posiadający jej majątku, a tym samym szacunku wśród szejków pustyni, nie został jeszcze uznany przez nich za równego sobie”[8]. Zajmował się wówczas kartografią, choć jego rzetelność pozostawiała wiele do życzenia, dlatego „obawiał się, że któregoś dnia spotka go zemsta losu: będzie musiał odnaleźć się w tej pustynnej krainie, mając w kieszeni tylko swoją mapę”[9], gdyż jako kartograf część ważnych punktów, na przykład miejsca położenia studni, wymyślał.

kadr z filmu Lawrence z Arabii;
zdjęcie z: www.insomnia.pl

To Lawrence sprzed Akaby i Damaszku. Ukazane w filmie rozterki o niemożności pogodzenia lojalności wobec armii brytyjskiej z miłością do Arabii dopiero go dotkną, zmieniając tak bardzo, że w oczach niektórych stanie się szaleńcem, człowiekiem o podejrzanych intencjach, mimo niewątpliwej inteligencji i charyzmy. Natomiast dla Gertrude Bell kontakt z Arabią zadziałał niczym bodziec, czyniąc z niej znawczynię tematu, „specjalistkę od Beduinów, którzy jeszcze przed czasami Proroka płynęli z ubogich ziem Jemenu na pustynię, wioząc daktyle, stroje, broń, które mogli sprzedać”[10].

Twierdza o murach z błota

kadr z filmu Lawrence z Arabii, 1962 /po rekonstrukcji/

Zanim Gertrude została oficerem sztabowym w Biurze Arabskim w Kairze, odbyła niejedną wyprawę do Arabii. Ta najtrudniejsza i przełomowa, związana z licznymi niebezpieczeństwami, przypadła na rok 1913. Celem była twierdza Hail, „o murach z błota wybielonych tynkiem i zwieńczonych zębatymi blankami, nad którymi łagodnie powiewały zielone liście palm”[11]. Ekspedycję komplikował konflikt między rodami Saudów i Raszidów, rodzaj wojny międzyplemiennej. Pejzaże, które podziwiała po drodze, to te same, które widział Lawrence, zmierzając do księcia Fajsala. Gertrude „na pierwszym etapie podróży znajdzie się w środku Arabii i przejdzie ogromną wyżynę Nadżdu, która ciągnie się od Syrii na północy po Jemen na południu. Potem przemierzy ruchome piaski Nefud, jako pierwszy człowiek Zachodu przejeżdżając tę część pustyni. Wyjedzie z Nefud przed góry Misma, nieziemską krainę podobną nieco do gotyckich wizji Gustave’a Doré (…). Następnie zjedzie na monotonny płaskowyż z granitu i bazaltu, w którego sercu niczym miraż unosi się śnieżnobiałe, średniowieczne miasto Hail”[12]. W skład jej karawany wejdzie siedemnaście wielbłądów. Zabierze ze sobą podarunki dla miejscowych szejków, bo tylko od ich dobrej woli zależało powodzenie wyprawy. Robiąc wrażenie majątkiem, doskonałą znajomością arabskiego i miejscowych zwyczajów, zapewniała sobie ich szacunek i protekcję. Dotarłszy do Hail, zatrzyma się w letnim mieszkaniu rodziny królewskiej, ze świadomością, że znajduje się w miejscu, gdzie „zabójstwo jest jak rozlane mleko”[13]. I zwiedzi harem.

Kobiety w indyjskich brokatach

Gertrude Bell;
zdjęcie z: ciekawe.onet.pl

„Lawrence z Arabii” pokazuje świat mężczyzn. W filmie nie ma ani jednej sceny, w której kobieta wypowiedziałaby choćby krótką kwestię. Kobiet arabskich nie pokazano w nim wcale – i chyba słusznie. W „Córce pustyni” jest ich również niewiele, choć dochodzą do głosu w Hail, gdzie Gertrude poznała Turkiję, Czerkieskę przysłaną przez zastępcę emira twierdzy. Turkija opowiedziała jej koleje swego życia i zapoznała z zasadami obowiązującymi Beduinki. Zatem: „kobieta winna opuszczać dom tylko trzy razy: prowadzona do domu nowego małżonka, po śmierci rodziców i na własnym pogrzebie. Powinna mieć strażnika, nawet chłopca dwa razy młodszego od siebie, który zawiera w jej imieniu małżeństwo. Mąż mógł mieć do czterech żon, pod warunkiem że do każdej odnosił się z jednakową szczodrością, i dowolną liczbę konkubin”[14]. Wydawać by się mogło, że kobiety w świecie Beduinów nie mają głosu, „owinięte w indyjskie brokaty, obwieszone klejnotami, obsługiwane przez niewolników”[15], przechodzące z rąk do rąk. A jednak szarą eminencją twierdzy Hail była Fatima, potężna, niezależna i wykształcona babka panującego emira, szesnastolatka, który liczył się z jej zdaniem i pozwalał, by rozporządzała królewską sakiewką. Nic w Hail nie działo się bez wiedzy i aprobaty Fatimy.

Obolała dusza

Gertrude Bell;
zdjęcie z: www.bbc.co.uk

Lektura „Córki pustyni…” pozostawia niezatarte wrażenie. Biografią Gertrude Bell można by obdzielić niejedną kobietę, a i tak zostałoby dla niej aż nazbyt wiele. Wszystkie fakty z jej życia zostały potwierdzone odwołaniami do listów, notatek z podróży, książek, dokumentów. Zapierające dech opisy wspinaczek wysokogórskich w Alpach równoważą dwie historie miłosne, ukazane ze smakiem i taktem, czyniąc portret panny Bell wiarygodnym i wielowymiarowym, zwłaszcza że nieszczęśliwe związki podróżniczki z mężczyznami tym bardziej pchały ją ku Arabii, gdzie usiłowała wyleczyć obolałą duszę. Jakby w zgodzie z zasadą, że „dziś jest ciężko, ale jutro będzie lepiej”[16].

"Królowa pustyni", film o Gertrude Bell

reż. Werner Herzog, 2015 /zwiastun/

---

[1] Bolesław Leśmian, Przygody Sindbada Żeglarza, Wyd. Krąg, Warszawa 1991, s. 5.

[2] Georgina Howell, Córka pustyni. Niezwykłe życie Gertrude Bell, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2016, s. 142.  [ebook]

[3] Tamże, s. 160.

[4] Kwestia z filmu Lawrence z Arabii, reż. David Lean, Wielka Brytania 1962.

[5] Kwestia z filmu Lawrence z Arabii.

[6] Georgina Howell, Córka pustyni. Niezwykłe życie Gertrude Bell, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2016, s.41.

[7] Tamże, s. 66.

[8] Tamże, s. 295.

[9] Tamże, s. 296.

[10] Tamże, s.338.

[11] Tamże, s. 240.

[12] Tamże, s. 210.

[13] Tamże, s. 245.

[14] Tamże, s. 243.

[15] Tamże, s. 251.

[16] Kwestia z filmu Lawrence z Arabii.