Roztapiam się w słońcu – Astrid Lindgren „Dzienniki z lat wojny 1939-1945”

Babcia pierwsza z lewej,
zdjęcie z czasów drugiej wojny światowej

Wyrosłam na opowieściach o drugiej wojnie światowej. Na wspomnieniach babci, łączniczki w Batalionach Chłopskich, oraz dziadka, żołnierza Armii Krajowej. Dla nich tamten okres jeszcze po kilku dekadach od zakończenia działań zbrojnych był żywy. Utkwiły mi w pamięci historie mrożące krew w żyłach i zabawne, pełne zdumiewającego jak na temat humoru, dzięki czemu okupacja zyskała w mojej wyobraźni wielowymiarowość, o którą trudno we współczesnych panegirykach. Było w nich coś z „Kanału” Wajdy, trochę z „Zezowatego szczęścia” Munka i sporo z „Kolumbów. Rocznik 20” Bratnego. Babcia przenosząca nielegalną bibułę w tak ciężkich walizkach, że aby jej pomóc, zatrzymało się auto niemieckiego oficera, który grzecznie zaprosił ją do środka, i choć wymawiała się bardzo dobrym, jeszcze przedwojennym niemieckim, nie było rady, z duszą na ramieniu i miną pokerzystki wsiadła, przejechała kilkanaście kilometrów, podziękowała i wysiadła u celu. Dziadek podczas akcji albo ukrywający się tuż po wojnie gdzieś w mazowieckich lasach. Miałam w domu uczestników i świadków zdarzeń przełomowych dla Polski i świata, i wielu nie tak istotnych, choć dla nich ważnych. Słyszałam o głodzie, strachu, poczuciu bezradności, o partyzanckich przysięgach, getcie w Otwocku, wywózkach na roboty do Niemiec, których mój sprytny i pomysłowy dziadek uniknął kilkakrotnie. Dla dziecka, jakim wówczas byłam, miało to jednak bardziej posmak przygody, zwłaszcza historie babci, która zręcznie budowała klimat, niż było świadectwem.

okładka książki z:
http://nk.com.pl/

Dlatego lektura „Dzienników z lat wojny 1939-1945” Astrid Lindgren wydała mi się intrygującym dopełnieniem wiedzy o tamtych czasach. Dzienniki napisane przez Szwedkę, która sześć wojennych lat spędziła w jednym z nielicznych neutralnych krajów, choć każdy dzień odczuwała boleśnie, głęboko, solidaryzując się z narodami wplątanymi w światowy konflikt, stanowią dowód, że wojna dotknęła wszystkich: ofiary, katów i stojących (z pozoru) z boku. W dodatku to dzienniki autorstwa wybitnej pisarki, której książki zaliczam, i nie jestem wyjątkiem, do ukochanych, najdroższych, najbardziej wzruszających, choć tak prostych, że śmiem twierdzić, iż właśnie w prostocie tkwi ich siła. Miałam przyjemność przeczytać zdumiewającą książkę, przesiąkniętą uniwersalnym humanitaryzmem, afirmacją życia, humorem (trochę w stylu mojej babci) i nadzieją, mimo że „pokój nie jest niczym pewnym”[1]. Nigdy.

Dziś wybuchła wojna[2]

Astrid Lindgren
zdjęcie z: www.astridlindgren.se

„Niemcy z samego rana zbombardowali wiele polskich miast i ze wszystkich stron najechali na Polskę!”[3] – tak zaczynają się dzienniki Astrid Lindgren. Potem z przenikliwością kobiety orientującej się w aktualnej polityce, odwołując się do artykułów w szwedzkiej prasie, pisze o wypowiedzeniu Niemcom wojny przez Anglię i Francję, o mowach do narodu angielskiego i niemieckiego, wreszcie o wzajemnych oskarżeniach rządów, „które obszczekują się, czyja to wina. Niemcy twierdzą, że Polska pierwsza ruszyła do ataku i że Polacy, pod osłoną angielsko-francuskich gwarancji, mogli sobie na wszystko pozwolić”[4]. Autorka dzienników nie ma złudzeń: żądanie oddania Gdańska i korytarza pomorskiego było tylko pretekstem do wojny, a celem Hitlera jest i będzie podbicie świata. Od pierwszych stron śledzimy ruchy wojsk na frontach, rokowania, przetasowania w sojuszach zawieranych otwarcie lub w tajemnicy, niemieckie podboje i klęski, wywózki ludności żydowskiej, a wszystko to układa się w logiczny wykład, podany jednak żywym, czasem kolokwialnym językiem, więc brak tu sztuczności i nudy.

Astrid Lindgren
zdjęcie z: sverigesradio.se

Uwagę Lindgren pochłaniają też drobne niedogodności, których z rodziną doświadcza na co dzień, ograniczenia w dostępie do niektórych produktów żywnościowych, reglamentację obuwia i benzyny, powstawanie schronów, i można wyczuć zawstydzenie pomieszane z radością, że „Szwecja ma nadal pokój. (…) Jest krainą szczęśliwości, gdzie ciągle są żywność i ciastka, i czekolada”[5]. Lindgren nazywa to cudem, mówiąc wielokrotnie, że w sytuacji wojny światowej, powszechnej nędzy, masowości zbrodni, ona, jej rodzina, w ogóle Szwedzi mają „absolutnie za dobrze”[6]. Tym mocniej więc podkreśla fakt organizowania przez Szwecję pomocy dla potrzebujących, szczególnie dla Finów, i tym dobitniej twierdzi, że kiedy świat toczy wojnę, „ktoś musi (…) być neutralny, w przeciwnym razie nie mogłoby dojść do pokoju – ze względu na brak pokojowych mediatorów”[7]. Rozdarciu między pragnieniem utrzymania neutralności Szwecji a potępieniem nazizmu towarzyszy przeświadczenie, że „Ziemia mogłaby być rozkosznym miejscem do życia”[8].

Między Szwecją a Norwegią jest trudno

Astrid z synkiem
zdjęcie z: www.dn.se

Z oczywistych względów szukałam w dziennikach Astrid Lindgren wzmianek o okupacji w Polsce. Jest ich trochę, lecz im dłużej trwa wojna, tym są rzadsze z powodu odcięcia tych ziem od reszty Europy i ograniczania przez Niemców przepływu informacji. Dlatego więcej uwagi poświęca autorka Francuzom, Grekom, Włochom, Finom, Duńczykom czy Norwegom. Jej spostrzeżenia są celne, zdradzają wiedzę, oczytanie, poczucie humoru, umiejętność posługiwania się ironią. Grecy zatem są narodem małym, ale dzielnym. Włosi opowiadają się wyłącznie po stronie zwycięzców. Norwegowie mają za złe Szwedom przepuszczanie przez terytorium Szwecji niemieckich konwojów. Towarzyszą temu anegdoty i dowcipy: o Hitlerze i Mussolinim zjadliwe, o Roosevelcie i Churchillu pełne sympatii, o Chrystianie, królu Danii, kreujące go na władcę nieugiętego, o imponującej odwadze, który nie waha się powiedzieć Niemcom, że gdy wprowadzą w podbitej Danii gwiazdę Dawida, nakazując ją nosić Żydom, on włoży ją jako pierwszy.

I wreszcie jest lato

Astrid z Larsem i Karin
zdjęcie z: www.aftonbladet.se

Dziennik pokazuje też życie rodziny Lindgrenów. Święta Bożego Narodzenia, urodziny Karin i Larsa, rocznice ślubu, wakacyjne wyprawy, przejażdżki rowerowe, spacery, wyjścia do kina. Najpiękniejsze są opisy szwedzkiego lata, zwięzłe, budowane na konkretach: „Widzieliśmy tyle piękna, drogi z obu stron obrośnięte przytulią, otwarty horyzont nad morzem przy Simpnäs, księżyc w pełni nad morzem i dachem Letniego Domu”[9]. To naprawdę dziwne, niekiedy szokujące, że mimo chaosu na świecie w Szwecji można było tak żyć. Jednak tę idylliczną codzienność podszywa niepokój i może dlatego celebrowanie jej jest aż tak intensywne.

Astrid Lindgren
zdjęcie z: snl.no

Ze sposobu relacjonowania zdarzeń wyłania się też portret autorki. Astrid ma niewiele ponad trzydzieści lat, rodzinę, pochłaniającą ją pracę, i uważa się za szczęśliwą, spełnioną kobietę, która nawet w chwilach osobistych tragedii zachowuje zadziwiającą pogodę ducha. Życie odczuwa mocno, cieszy się drobiazgami, sukcesy początkującej pisarki kwituje z rozbrajającą szczerością: „To niezwykle miłe być «autorem»”[10], a w momentach wytchnienia, podczas letniej pogody, „roztapia się w słońcu”[11]. I ma swoistą, lecz ponadczasową definicję szczęścia: „jeśli ktoś chce być szczęśliwy, to musi to wypływać z jego wnętrza, a nie pochodzić od innego człowieka”[12].

Czy rzeczywiście jest spokój

Astrid Lindgren
zdjęcie z: www.pinterest.com

W dziennikach najbardziej zaskoczyło mnie przejmowanie się przez przyszłą pisarkę losami świata. Absolutny brak egoizmu, przekonanie o niezasłużonym, jak z kapelusza magika wyciągniętym szczęśliwym losie, bo urodziła się Szwedką, nieustannie rzucają się w oczy czytelnika, z którym autorka dzieli się refleksjami o wojnie i jej nieprzewidywalnych konsekwencjach. W sierpniu 1945 roku napisała: „Zastanawiam się, czy rzeczywiście jest spokój na całej kuli ziemskiej w tej chwili, czy żadne bomby nie spadają, żadne armaty nie strzelają, żadne pancerniki nie są zatapiane”[13]. Obawiała się tego, co nadejdzie później, bo zrzucono przecież bomby atomowe, a świat popadł w ruinę. Ale jej pacyfizm jest radosny i na miarę możliwości każdego człowieka, skoro więc nie może być dobrze, jak mówi, niech przynajmniej będzie lepiej, niż było.

Historia Pippi Pończoszanki

wywiad z Karin, córką Astrid Lindgren;

o okolicznościach wspomnianych w wywiadzie opowiadają "Dzienniki z lat wojny 1939-1945"

---

[1] Astrid Lindgren, Dzienniki z lat wojny 1939-1945, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 2016, s. 251.

[2] śródtytuły są cytatami z książki

[3] Tamże, s. 23.

[4] Tamże, s. 25.

[5] Tamże, s. 72.

[6] Tamże, s. 74.

[7] Tamże, s. 233.

[8] Tamże, s. 24.

[9] Tamże, s. 63.

[10] Tamże, s. 241.

[11] Tamże, s. 243.

[12] Tamże, s. 221.

[13] Tamże, s. 245.