Zapach białych zabija nas

zdjęcie z: www.wysokieobcasy.pl

W ciągu minionych dwustu lat świat skurczył się, niepokojąco zmalał, tracąc na tajemniczości i egzotyce. Dziś jest na wyciągnięcie ręki i nie trzeba wiele, by poznać jego najodleglejsze zakamarki, bo zdobyliśmy i opisaliśmy wszystko, ścierając białe plamy z map Afryki, Australii, Azji i obu Ameryk. Nieznane dawniej rzeki, jeziora, pasma górskie, gatunki zwierząt i roślin zyskały nowe nazwy oraz wyczerpujące opisy w podróżniczych i naukowych opracowaniach. My, biali, żyjących w izolacji od cywilizacji skazaliśmy na kolonizację równoznaczną nawet z unicestwieniem. Dla rozrywki i by zaspokoić żądzę posiadania przetrzebiliśmy naturę. Dziewiętnaste stulecie można by bez przesady nazwać czasem nasilonej eksploracji świata. Wyścigowi w jego odkrywaniu, podbijaniu i eksploatowaniu tylko niekiedy towarzyszyła refleksja, że wcześniej był już czyjąś własnością. Wnioski te, w sumie banalne i powszechnie znane, a mimo to bolesne, nasuwa lektura książki „Podróżniczki. W gorsecie i krynolinie przez dzikie ostępy” Wolfa Kielicha i „Notatek myśliwskich z Dalekiego Wschodu. Cejlon” hrabiego Józefa Mikołaja Potockiego.

Bzik tropikalny

Mary Slessor z adoptowaną dziewczynką
z Nigerii; zdjęcie z: pl.pinterest.com

Oprócz mężczyzn „przez tropikalną dżunglę przedzierały się odziane w spódnice do kostek, w wysoko sznurowane bluzki, często jeszcze w kapeluszach na głowie”[1] poszukiwaczki przygód, zazwyczaj z wyższych sfer, z zamożnych rodzin, bo sfinansowanie wyprawy do źródeł Nilu wymagało naprawdę sporych środków finansowych. Angielki na Syberii i w Japonii, Holenderki w Chartumie, wiedenki u kanibali, Szkotki i Irlandki w Afryce – oto o czym opowiada fascynująca książka Wolfa Kielicha. Napisana ze współczesnego punktu widzenia jednoznacznie potępia kolonializm, przytaczając (z małymi wyjątkami) biografie nieprzeciętnych, postępowych kobiet, które pasja podróżowania popchnęła ku życiu w drodze.

Zdobywając szczyty Himalajów, zamieszkując wśród afrykańskich lub australijskich autochtonów, ratując chorych na trąd w carskiej Rosji zrywały z wizerunkiem kobiety zniewolonej przez konwenanse, słabej, niesamodzielnej. „Od nazwiska Mary Kingsley noszą nazwę trzy nowe gatunki ryb, które ona odkryła. Od nazwiska Marianne North otrzymało nazwy pięć nowych gatunków roślin. Ekspedycja Alexandrinne Tinne w okolicach Rzeki Gazeli zaowocowała paroma publikacjami naukowymi w czasopismach geograficznych oraz odkryciami kilku nowych okazów roślin”[2]. Kate Marsden z ramienia Czerwonego Krzyża pomagała w Jakucji trędowatym. Mary Slessor osiadła wśród afrykańskiego plemienia Okoyongo, aby leczyć je i bronić przed ekspansją białych. Daisy Bates badała kulturę Aborygenów, by ostatecznie opowiedzieć się po ich stronie. Uważano je za fanatyczki dotknięte tropikalnym bzikiem[3]. Pisały listy, dzienniki, wspomnienia, książki i artykuły, dzięki którym ich portrety są pełne i wiarygodne.

Gdy Księżyc był jeszcze człowiekiem

Dziewiętnastowieczne podróżniczki zazwyczaj zabierały w drogę wszystko to, do czego przywykły w cywilizowanym świecie, w zamożnych europejskich domach co najmniej sfery mieszczańskiej. Holenderka Alexandrinne Tinne marzyła o dotarciu do wciąż nieodkrytych źródeł Nilu, a po drodze – do Chartumu. Jej karawana składała się ze stu wielbłądów, trzydziestu miejscowych tropicieli i sześciu przewodników, a bagaż „składał się (…) między innymi z 800 funtów szterlingów, w miedzianym bilonie (…) dźwiganych przez dziesięć wielbłądów, czterdziestu beczek wody, sześciu namiotów, żelaznych łóżek, materaców, broni i wszystkiego, co przysłano z Hagi w trzydziestu dwóch skrzyniach: mebli, ubrań, książek, luster”[4].

Daisy Bates;
zdjęcie z: de.wikipedia.org

Jednak były wyjątki. Daisy Bates, badaczka wierzeń i obyczajów Aborygenów, niemal z nimi zamieszkała, biwakując w pobliżu ich obozowisk. „Uczyła się ich języka i tworzyła listę poznanych słów. Dzieliła się zabranymi ze sobą konserwami i jadła to, co oni mieli jej do zaproponowania: pieczone na ogniu jaszczurki, mrówki miodowe, tłuste larwy chrząszczy. Bawiła się z dziećmi, a wieczorami siadywała ze wszystkimi przy ognisku z czarnym niemowlęciem w ramionach”[5]. Słuchała mitów i legend, choćby o czasach, gdy Księżyc był jeszcze człowiekiem.

sztuka Aborygenów, Park Narodowy Kakadu,
Australia; zdjęcie z: www.pinterest.com

Właśnie ta historia, o białej kobiecie żyjącej wśród Aborygenów, poruszyła mnie najbardziej. Rozbudowana o komentarze przypominające okoliczności zdobycia Australii dla brytyjskiej Korony oraz o wolne od upiększeń opisy stopniowej eksterminacji Aborygenów jest jednoznacznym oskarżeniem kolonizatorów, którzy odebrali tubylcom tereny łowieckie, uniemożliwili dostęp do roślin nadających się do jedzenia oraz do wody, urządzali na nich polowania, na siłę europeizowali, zarażali chorobami. Całkowite niezrozumienie odmienności kultury stworzonej przez Aborygenów sprawiło, że niewielu białych traktowało ich jak równych sobie. Daisy Bates jako jedna z nielicznych starała się tę odrębność poznać i zrozumieć. Nazywali ją Kabbarli, czyli babcią, uważali za prastarego ducha. Było to niezwykłe wyróżnienie, zważywszy na fakt, że wierzyli w istnienie duchów, które krążą nad ziemią, „roznosząc wszędzie życie (…). Duch dotykał kamienia, drzewa, groty, wody, a wszystkiemu, czego dotknął, udzielała się odrobina mocy. Mogła ona przechodzić na inne przedmioty lub istoty żyjące. Wielkie praduchy przeszłości przyjmowały postać zwierzęcia: kangura, węża, jaszczurki”[6]. To Aborygeni zwykli mawiać: Zapach białych zabija nas.

Po stronie słoni

Józef hrabia Potocki, "Notatki myśliwskie...",
wydanie z 1896 r.;
zdjęcie: Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa

Czytając „Podróżniczki…” przypomniałam sobie artykuł z „Tygodnika Ilustrowanego” ze stycznia 1896 roku. Wpadł mi w ręce podczas pisania pierwszego tomu „Niepokornych”, kiedy nie miałam jeszcze pewności, co może mi się przydać. Była to skrócona relacja z podróży Józefa hrabiego Potockiego na Cejlon. Zaintrygowała mnie z kilku powodów. Po pierwsze, hrabia był znanym podróżnikiem i pisarzem, prawnukiem autora „Rękopisu znalezionego w Saragossie”. Po drugie, na wyprawę, o której opowiedział potem w książce „Notatki myśliwskie z Dalekiego Wschodu. Cejlon” (wyd. w 1896 r.), zabrał świeżo poślubioną żonę, Helenę Augustę z Radziwiłłów, liczyłam więc na historię o ówczesnej niepokornej (przeliczyłam się). Po trzecie, hrabia, urodzony w 1862 roku, reprezentował punkt widzenia człowieka jego epoki i opis pobytu na Cejlonie pozwala ten punkt widzenia odkryć, choć chyba nie zrozumieć.

hrabina Józefowa Potocka;
zdjęcie z "Notatek myśliwskich...";
Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa

Książkę Potockiego wydano przepięknie, z ilustracjami Piotra Stachiewicza, część egzemplarzy drukując na japońskim papierze o ciepłym odcieniu piasku. Autor, nawiązując do innych podróży, na przykład do Afryki, barwnie zaprezentował nieliczne atrakcje architektoniczne, przyrodę i rdzennych mieszkańców wyspy. Z rozbrajającą szczerością pisał też o czarnoskórym służącym (zachowuję ortografię oryginału): „Udało mi się «nabyć», a raczej przyjąć do służby młodego murzyna. Bumüller przywiózł go właśnie z Afryki Środkowej, a dowiedziawszy się, że szukam «czarnego człowieka», mnie go uprzejmie odstąpił. Murzyn mój nazywa się Ferek, a pochodzi z głębokiego Sudanu znad źródeł Nilu Białego. Gdzie się urodził, w jakim jest wieku, do jakiego szczepu należy, o tem sam nie ma dokładnego pojęcia. Przed dwoma laty dostał się pospołu z kilkudziesięciu innymi towarzyszami z Sudanu na terytorya niemieckie w Afryce centralnej pod rozkazy Wissmana, który formował wówczas swe zbrojne «czarne» bataliony pod dowództwem oficerów niemieckich. W wojsku tem, jako żołnierz Jego Cesarskiej Niemieckiej Mości, przesłużył dwa lata i odznaczał się w ciągłych utarczkach z dzikiemi hordami nieprzyjaznych szczepów murzyńskich męstwem i akuratnością w służbie”[7]. Pochwała postawy Fereka walczącego z „dzikimi hordami” to typowe dla dziewiętnastego wieku gloryfikowanie cywilizacji białych, która, czego Potocki jako człowiek wówczas wychowany, nie miał szansy zrozumieć. Dlatego nie dziwiło go, że Ferek, w imię interesów obcych, gotów był mordować swoich.

ilustracja z "Notatek myśliwskich...";
Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa

Są też opisy polowań, na słonie, bawoły, jelenie, dziki, ptactwo. Zwłaszcza słoniom, tym żywym i już martwym, poświęcił autor mnóstwo miejsca. Ich wadze, grubej skórze, zwinności, złośliwemu spojrzeniu. Niczym rasowy myśliwy nazywa je bestiami, kolosami, gruboskórcami, trofeami, sztukami – i to też jest znak jego czasów. Tym bardziej więc zdumiewają biografie Mary Slessor czy Daisy Bates. Białych kobiet opowiadających się po stronie słoni.

---

[1] Wolf Kielich, Podróżniczki. W gorsecie i krynolinie przez dzikie ostępy, Warszawa 2013, s. 16 [e-book].

[2] Wolf Kielich, Podróżniczki. W gorsecie i krynolinie przez dzikie ostępy, Warszawa 2013, s. 18.

[3] Wolf Kielich, Podróżniczki. W gorsecie i krynolinie przez dzikie ostępy, Warszawa 2013, s. 255.

[4] Wolf Kielich, Podróżniczki. W gorsecie i krynolinie przez dzikie ostępy, Warszawa 2013, s. 73.

[5] Wolf Kielich, Podróżniczki. W gorsecie i krynolinie przez dzikie ostępy, Warszawa 2013, s. 270.

[6] Wolf Kielich, Podróżniczki. W gorsecie i krynolinie przez dzikie ostępy, Warszawa 2013, s. 267.

[7] Józef Mikołaj Potocki, Notatki myśliwskie z Dalekiego wschodu. Cejlon, Warszawa 1896, s. 9 [z:] http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication?id=5226