Kolekcjonerzy osobliwości

John William Waterhouse, "Odyseusz i syreny", 1891 r.;
obraz z: en.wikipedia.org/wiki/John_William_Waterhouse

W ludzkiej naturze tkwi pociąg do osobliwości. Szukamy unikatów, fenomenów, białych kruków i rarytasów, wychodząc z założenia, że zwyczajność oznacza nudę i przeciętność. W przeszłości rozpisywano się o nich w księgach, dochodząc przyczyn i konsekwencji nie do końca rozumianych zjawisk. To, co stało w sprzeczności z przyswojoną i zaakceptowaną wiedzą, co szokowało i budziło grozę wynaturzeniem, potwornością, egzotyką, oryginalnością, opisywano i klasyfikowano w historiach monstrów, rozprawach teologicznych, filozoficznych i medycznych, by potem zamknąć w gabinecie osobliwości lub w muzeum.

Friedrich Preller, "Odyseusz i Syreny", XIX w.;
obraz z: pl.pinterest.com

Z osobliwościami oswajała nas najpierw kultura starożytna. Odyseusz, bohater „Odysei” Homera, błądząc po morzach, spotykał rasy fantastyczne i zdumiewająco groźne, jakby niezwykłość rzadko szła w parze z łagodną, przyjazną naturą. Był zatem Odys „w kraju Lotofagów, Żywiących-się-Lotosem, dziwnej ziemi, gdzie wszyscy wędrowcy zapominają o ojczyźnie (…). Jeszcze groźniejszy był następny kraj: górska ziemia jednookich Cyklopów (…)”[1]. Potem heros i jego załoga dopłynęli do krainy ludożerców Lajstrygonów i na wyspę Ajaję, gdzie władzę sprawowała czarodziejka Kirke. Wreszcie „przepłynęli bezpiecznie obok wyspy dwóch groźnych, uwodzicielskich Syren (…), a potem przemknęli między paszczami dwóch potworów nadmorskich, Skylli i Charybdy, nie bez nieszczęścia, tracąc sześciu towarzyszy”[2]. Wędrówka Odyseusza jest niczym eksplorowanie najeżonego pułapkami labiryntu, a schemat polegający na docieraniu bohatera do kolejnej przeszkody, którą pokonuje dzięki przemyślności lub magicznym artefaktom, i dziś cieszy się ogromną popularnością. Zwycięstwo oznacza dotarcie do celu oraz zdobycie nagrody za wytrwałość i umiejętność dostosowania się do okoliczności. Okazuje się, że osobliwości, choćby najgroźniejsze, mają nad człowiekiem jedynie pozorną przewagę.

bazyliszek z: Ulisses Aldrovandi,
"Monstrorum historia", XVI/XVII w.;
obraz z: it.wikipedia.org/wiki/Ulisse_Aldrovandi 

Osobliwościami pasjonował się Arystoteles, który „wpisał kwestię potworności w refleksję nad światem stworzeń żywych, zwłaszcza nad ich powstaniem”[3]. Jego definicja potwora podkreśla brak podobieństwa istoty o niedoskonałym organizmie (potworka) do rodziców. Filozof mówił więc o osobliwościach głównie w kategoriach zjawisk jednostkowych, w przeciwieństwie do Pliniusza, którego interesowały osobliwe rasy, szczególnie ich różnorodność i odmienność od zachowań typowych dla tradycyjnych ludzkich społeczności. A zatem: „Troglodyci drążą jaskinie; te są dla nich domami, pożywieniem – mięso wężów, syk zamiast głosu: do tego stopnia pozbawieni są możności porozumiewania się mową. Garamantowie nie znają małżeństw, obcują z każdą kobietą. Angilowie czczą tylko bogów poziemnych. Gamfasantowie chodzą nadzy i nie znają wojen, do żadnego cudzoziemca się nie zbliżają. Blemmyom podobno brak głów, a usta i oczy mają na piersiach (…)[4]. Zdaniem Plinniusza świat cechuje nieograniczone bogactwo form zamieszkujących go stworzeń.

Etiopia z: "Le livre des merveilles du monde", manuskrypt z XV wieku;
obraz z: pl.pinterest.com

Ulisses Aldrovandi,
"Monstrorum historia", XVI/XVII w.;
obraz z: it.wikipedia.org/wiki/Ulisse_Aldrovandi

Pasja kolekcjonowania osobliwości pojawiła się wraz z przekonaniem o ich niezwykłych właściwościach lub z chęcią zaspokojenia pragnienia posiadania bezcennych cudowności. Wiara, że są autentyczne oraz że stworzył je Bóg, towarzyszyła na przykład człowiekowi średniowiecza podczas zbierania relikwii, choć „sens moralny i religijny mógł się zawierać także w okazach przyrody, w rzadkich, egzotycznych kamieniach, roślinach, substancjach pochodzenia zwierzęcego. Nierzadko cudowność przechodziła w magiczność. Wiadomo było na przykład, że róg jednorożca neutralizuje działanie trucizny; czasem wystarczyło napić się z niego wody, niekiedy trzeba było posłużyć się nim w formie sproszkowanej”[5]. Równie zajmująca jest kwestia istnienia (lub nie) fantastycznych istot, choćby znanych ze źródeł starożytnych. W średniowiecznych bestiariuszach mieszano je z gatunkami towarzyszącymi ludziom na co dzień, „syreny umieszczając wespół z lwami, wężami i gołębiami”[6], jakby ich realność nie podlegała dyskusji.

"Le livre des merveilles du monde", manuskrypt z XV wieku;
obraz z: pl.pinterest.com

W średniowieczu osobliwości dostrzegano w rzeczywistym świecie. Opisywano je skrzętnie, zaliczając niekiedy do mirabiliów, choć w gruncie rzeczy miewały pogańskie źródła. Mówiono więc „o wodzie leczącej chorych na wole, o takiej, która zamieniała się w sól, i o takiej, która nigdy nie wrze (…). Opowiadano o mniszej świątobliwości, która usuwa węże z klasztoru (…) i o kozłach z okolicznych gór z niezwykłym sprytem umykających myśliwym”[7]. Przytaczano dowody na istnienie lamii i smoków.

gabinet osobliwości, Francesco I de Medici;
obraz z: pl.pinterest.com

Kolekcjonerzy osobliwości z prawdziwego zdarzenia znani są od czasów renesansu. Zbierając przedmioty, nie stronili też od bardziej wyszukanych i kosztownych eksponatów: „Maur, Murzyn czy karzeł bywał prezentem godnym wielmożów, ozdobą dworu i jego zabawką. Dodawał splendoru tak samo jak wystawna rezydencja, jak ogród urządzony z wyrafinowanym smakiem czy jak menażeria”[8]. Kolekcje zawierały więc to, co stworzył człowiek i co było wynikiem działania sił natury, a ponieważ kolekcjonującymi byli wielmoże, duchowni i zamożni kupcy, przybierały czasem rozmiary pałacowych komnat. Niezależnie od liczby eksponatów i przeznaczonej dla nich powierzchni nazywano je gabinetami osobliwości. Mieściły ciekawostki botaniczne, skamieliny, kamee, muszle, korzenie, herbarze, rzeźby, księgi, obrazy, pozwalając właścicielom, przynajmniej w jakimś stopniu, porządkować i oswajać świat. Najsłynniejsze renesansowe studiolo (inaczej Kunstkammer) należało do Francesca I de Medici i znajdowało się we Florencji. Był to tajemny pokój bez okien, gdzie „na ścianach i sufitach widniały bogate malowidła. Owe ściany były właściwie drzwiami szaf, w szafach trzymano precjoza z książęcej kolekcji. Malowidła przedstawiały sceny znane z mitologii, literatury, historii, alegoryczne wizerunki żywiołów i pór roku, a tematyką nawiązywały do zawartości schowków”[9].

Gabinet osobliwości - Francesco I de Medici:

Na przełomie XIX i XX wieku poszukiwanie osobliwości, zwłaszcza ludzkich, stało się tak popularne, że organizowano specjalne pokazy. Najpierw podsycano ciekawość potencjalnych widzów: pokazywano fotografie dziwolągów, rozpuszczano plotki i pogłoski o ich niezwykłym pochodzeniu, rozwieszano plakaty z wizerunkami. Potem, na targach i jarmarkach lub w wynajętych salach podrzędnych teatrzyków, prezentowano kobietę z brodą, dzikiego Zulusa, bliźnięta syjamskie, mężczyznę-wilka (jak w powieści „Muzeum osobliwości” Alice Hoffman). Pokazy te „funkcjonowały w obszarze rozrywki, kojarzonym zwykle z kulturą niższą, ze światem sytuującym się na obrzeżach normalności, gdzie łatwo o destrukcję i zepsucie”[10]. Sukces przedsięwzięcia zależał przeważnie od uświadomienia widzom ich normalności w zestawieniu z dziwacznością eksponatów. Kwestie etyczne miały marginalne znaczenie, zwłaszcza że aktorzy ukazywali swoją odmienność dobrowolnie, zazwyczaj dla zarobku. Występując w cyrkach i w muzeach, zyskiwali poklask i środki do życia. Samotność skazałaby ich na agresję i przejawy nietolerancji.

Zwiastun filmu "Parnassus: człowiek, który oszukał diabła",

reż. Terry Gilliam, 2009 r.;

/trupa Parnassusa jako odpowiednik muzeum osobliwości/

Dziś osobliwości popularyzuje kultura masowa, trywializując i upraszczając problem, choć, rzecz jasna, zdarzają się wyjątki, gdy potworność i dziwaczność podnoszone są do rangi sztuki. Lubimy współczesne opowieści o muzeach osobliwości oraz o ludzkich osobliwościach, zwłaszcza gdy ich twórcy nie odżegnują się od ambicji artystycznych, sięgając po odwieczne toposy, reinterpretując doskonale znane legendy i mity. To nasze gabinety osobliwości, innych nam nie trzeba.

Zwiastun filmu "Edward Nożycoręki", reż. Tim Burton, 1990 r.;

---

[1] Zbigniew Kubiak, Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999, s. 24.

[2] Zbigniew Kubiak, Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999, s. 25.

[3] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 24.

[4] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 27.

[5] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 49.

[6] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 50.

[7] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 51.

[8] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 70.

[9] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 72.

[10] Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Gdańsk 2009, s. 251.